Artikel - 18 mei 2022

Hoogleraar Ruud Balkenende: ‘Het ontwerp bepaalt de circulariteit van producten’

Serie focus op voorkant van productieketen - aflevering 1

De voorkant van de productieketen is aan zet. Om de circulaire economie van de grond te krijgen, moeten daar grote stappen worden gezet. We moeten anders ontwerpen, produceren en consumeren. In een serie artikelen focust de Vereniging Afvalbedrijven op de mogelijkheden die aan het begin van de keten liggen. In deze eerste aflevering 𝘙𝘶𝘶𝘥 𝘉𝘢𝘭𝘬𝘦𝘯𝘦𝘯𝘥𝘦, hoogleraar Circular Product Design aan TU Delft, over het meenemen van circulariteit in de ontwerpfase.

Circulair is trending, maar is in de beeldvorming vaak synoniem voor recycling. Terwijl het de hele keten aangaat en de economie in zijn geheel aangepast moet worden. Steeds meer partijen, waaronder Brussel, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, de afvalsector en het Planbureau voor de Leefomgeving, zijn van mening dat de voorzijde van de keten aan zet is. Balkenende sluit zich daarbij aan. “Voor mij begint circulariteit bij de strategie van maakbedrijven. Het ontwerp bepaalt of een product geschikt is voor reparatie, producthergebruik of recycling.”

Het ontwerp bepaalt of een product geschikt is voor reparatie, producthergebruik of recycling (foto: Spark design&innovation)

Niet-recyclebare ontwerpfouten

Circulair ontwerpen is in opkomst, maar blijft tot dusver kleinschalig. “Doorgaans denken ontwerpers niet na over circulariteit. Het is eerder toeval wanneer producten goed te recyclen zijn”, vertelt Balkenende. Hij noemt legio niet-recyclebare ontwerpfouten: van polymeren met vulmiddelen tot kartonnen verpakkingen met plastic vensters en draadloze oordopjes die niet te repareren en recyclen zijn. Belangrijkste voor circulariteit vindt hij het verlengen van de levensduur van producten. “Essentie van circulariteit is het voorkomen van afval. Pas wanneer strategieën als reparatie en producthergebruik niet meer lukken, komt recycling in beeld.”

Hoop voor de toekomst

Aan het begin van de keten valt een wereld te winnen. Over de nieuwe lichting ontwerpers die afstuderen aan de TU Delft, is Balkenende hoopvol. Hij ziet dat het thema circulariteit bij hen sterk leeft. “Ze zien de noodzaak om rekening te houden met duurzaamheid. Onze studenten krijgen les over circulair ontwerpen. Een vijfde studeert af op een onderwerp rond duurzaamheid en circulaire economie. Startende ontwerpers willen er ook daadwerkelijk mee aan de slag. Dat biedt hoop voor de toekomst.”

Onderdeel bedrijfsstrategie

Of de huidige generatie ontwerpers rekening houdt met circulair ontwerpen, is volgens Balkenende vooral afhankelijk van de zogeheten design brief. “Ontwerpers krijgen randvoorwaarden en instructies mee voor een ontwerpopdracht. Staat in de design brief niets over duurzaamheid, wat meestal het geval is, dan nemen ze het thema doorgaans niet mee in het ontwerp.” Circulair ontwerpen staat niet op zichzelf, laat hij weten. Het moet onderdeel zijn van een circulaire bedrijfsstrategie.

‘Belangrijkste opdracht voor circulariteit is het verlengen van de levensduur van producten.’

Economische incentive ontbreekt

Op het ogenblik ontbreekt veelal een economische incentive voor circulair ontwerpen. Weet een ontwerper een product beter recyclebaar te ontwerpen, dan krijgt de producent daar niets voor terug. Circulair ontwerpen vereist bovenal een rendabele businesscase. “Bedrijven die circulair ontwerpen doen dat nu vooral vanuit een intrinsieke motivatie. Vanwege duurzaamheid en omdat ze een specifiek marktsegment kunnen aanboren. Voor zo’n tien tot twintig procent van de consumenten is duurzaamheid een belangrijke overweging in de aankoop.”

Product-dienstcombinaties

Met de introductie van nieuwe businessmodellen, zoals product-dienstcombinaties, profiteert de producent wél direct van een circulair ontwerp. Bij deze combinaties blijft het product eigendom van de verkoper. “De producent heeft dan baat bij het verlengen van de levensduur. Dit is met name voor duurdere, kapitaalintensieve goederen interessant. Het vergt wel een ingrijpende reorganisatie van het bedrijf, omdat het verantwoordelijk wordt voor de retourketen, dus ook de inzameling en recycling.”

Circulair ontwerpen lonend

Product-dienstcombinaties maken circulair ontwerpen lonend. Als treffend voorbeeld noemt hij de geleende Swapfiets, bekend van de blauwe band. “Die fiets is degelijker ontworpen. De bagagedrager zit bijvoorbeeld aan de voorkant, om het vervoer van een extra passagier minder verleidelijk te maken. Daar is door ontwerpers over nagedacht.” Ook bij onder meer matrassen, tapijten, printers en lampen ziet hij circulaire product-dienstcombinaties verschijnen.

Balkenende vindt de geleende Swapfiets, bekend van de 'blauwe band', een treffend voorbeeld van product-dienstcombinaties die circulair ontwerpen lonend maken (foto: Swapfiets)

Dwingende overheidsprikkels

Dwingende overheidsprikkels zijn volgens Balkenende nodig om de maakindustrie aan te zetten tot circulaire strategieën. “Zonder verplichtingen vanuit de overheid gaat de transitie niet lukken. Aan alle grootschalige ontwikkelingen rond duurzaamheid – bijvoorbeeld recycling en duurzame energie – ligt de laatste decennia dwingende regelgeving ten grondslag.” Een positief overheidssignaal vindt hij de Europese Ecodesign-richtlijn, die regels stelt aan elektronische apparaten, al bevat de richtlijn volgens hem meer voornemens dan eisen. De overheid gaat hem niet ver genoeg. “Politici moeten durven te kiezen, verder vooruitkijken en duidelijke regels stellen aan het ontwerp van producten.”

‘Politici moeten durven te kiezen, verder vooruitkijken en duidelijke regels stellen aan het ontwerp van producten.’

Trainingen voor bijscholing

Circulair ontwerpen vereist ook het bijscholen van de huidige ontwerpers. “Bij de meeste ontwerpers ontbreekt de kennis en vaardigheden om circulair te ontwerpen. Vraag een willekeurige ontwerper om een product recyclebaar te maken en hij komt niet verder dan schroeven om een product demontabel te maken.” Balkenende adviseert ontwerpers om trainingen te volgen. In het land worden er talloze aangeboden.

Ketensamenwerking cruciaal

Als belangrijke voorwaarde voor circulair ontwerpen noemt Balkenende samenwerking in de keten. “Ontwerpers moeten de behoeften van gebruikers kennen. Ook reparateurs en recyclers moeten ze zien als toekomstige gebruikers van een product. Bij ontwerpers ontbreekt de kennis over inzameling en afvalverwerking. Ze moeten met afvalbedrijven om tafel om van elkaar te leren. Binnenkort starten we met een omvangrijk onderzoek op het gebied van elektronische producten waarbij TU Delft samenwerkt met andere kennisinstellingen, maakindustrie en afvalbedrijven.” Zelf werkte Balkenende 25 jaar als onderzoeker bij Philips. “Een van de nuttige dingen die ik daar heb gedaan, is intensief met recyclers gaan samenwerken. Dat is essentieel om de juiste inzichten in het ontwerpproces mee te nemen.”

‘Samenwerken met recyclers is essentieel om de juiste inzichten in het ontwerpproces mee te nemen.’