Artikel - 1 december 2020

Politieke partijen: sterke overheid in onzekere tijd

Analyse verkiezingsprogramma’s politieke partijen

Circulaire economie heeft de aandacht van politieke partijen. Dat blijkt uit een analyse van de verkiezingsprogramma’s voor de Tweede Kamer. Links en rechts zijn het erover eens: deze onzekere tijd vraagt om een sterke overheid die keuzes durft maken en normen uitdraagt. Of dit ook opgaat voor de circulaire economie zal de toekomst uitwijzen.

Nederland kiest op 17 maart 2021 een nieuwe Tweede Kamer. Veel politieke partijen presenteerden de afgelopen weken hun concept-verkiezingsprogramma’s. Om de verschillen en overeenkomsten te analyseren vergeleken we de volgende programma’s: CDA, CU, D66, GL, PvdD, PvdA, SGP, SP en VVD. Twee partijen, PVV en FVD, hadden (nog) geen programma uitgebracht. Een eerste scan oogt positief. Vergeleken met de voorgaande verkiezingen in 2017 lijkt circulair in opkomst en ingeburgerd in het politiek jargon. Het woord komt bijna zestig keer voor, tegen 33 keer in 2017. Toch is bescheidenheid op zijn plaats: de circulaire economie zal ook deze verkiezingen geen rol van betekenis spelen. De onderlinge verschillen zijn groot. D66 benoemt circulair maar liefst vijftien keer, terwijl CDA en VVD het thema slechts zijdelings belichten. Had CDA in 2017 nog een aparte paragraaf ‘Naar een circulaire economie’, ditmaal blijft het thema beperkt tot één melding en dan in relatie tot kringlooplandbouw.

Nederland kiest op 17 maart 2021 een nieuwe Tweede Kamer

Weinig kwantitatieve doelen

Nagenoeg alle partijen stellen dat we in Nederland toewerken naar een circulaire economie. Het tempo en de wijze waarop blijft vaak hangen in algemeenheden. Ambities blijven beperkt tot ‘versnellen’, ‘in één generatie’ of ‘zoveel mogelijk hergebruiken’. Slechts enkele partijen benoemen kwantitatieve afvaldoelen. D66 wil, naast het reeds gestelde kabinetsdoel van circulair in 2050, een tussentijds doel van 30 procent minder grondstoffen in 2025. GL en PvdD willen vijf jaar later, in 2030, al de helft minder grondstoffen gebruiken. Van PvdD moeten tegen die tijd alle grondstoffen worden hergebruikt. Traditiegetrouw rapporteren de partijen aan de linkerzijde - D66, GL, PvdA en PvdD - het meest uitgebreid en concreet over duurzaamheid.

Ontwerp van producten

Wat opvalt is de intrede van producenten in passages over circulaire economie. De politiek ziet in dat producenten een belangrijke rol spelen in het sluiten van ketens. Vier partijen - CU, D66, PvdD en PvdA - stellen expliciet dat producenten al bij het ontwerp van producten oog moeten hebben voor recycling. D66 herhaalt het maar liefst drie keer op één pagina. Vrijblijvend blijft die rol niet altijd. VVD wil ‘verdere eisen stellen aan verpakkingen, materialen en producten’, en wel op Europees niveau. GL wil fabrikanten verplichten om een ‘oplopend percentage gerecyclede materialen te gebruiken’. De partij wil bijvoorbeeld dat in 2030 de helft van plastic producten en verpakkingen bestaat uit gerecycled plastic.

Hoogwaardige recycling

Zowel CDA als D66 benoemen het ‘recht op reparatie’. CDA wil daarmee ‘hogere kwaliteitseisen afdwingen voor gebruiksproducten’ en ‘in Europees verband strengere eisen stellen aan duurzame productie en kwaliteit van tal van producten’. Dat het thema kwaliteit gekoppeld wordt aan recycling klinkt de afvalbranche als muziek in de oren. Veelzeggend is ook de toevoeging van het begrip ‘hoogwaardige’ aan recycling, zoals PvdA en VVD doen. Het geeft aan dat deze partijen kiezen voor kwaliteit.

Zichtbare impact van producten

Actiepunten die vaak terugkomen: statiegeld uitbreiden naar onder meer blikjes en kleine PET-flessen - maar liefst zeven partijen benoemen dit, tegen twee partijen in de verkiezingsprogramma’s uit 2017 - voedselverspilling (CU, PvdD, SGP, SP) en het terugdringen van zwerfafval (CDA, CU, D66, GL, PvdD, SGP). D66 onderscheidt zich met een aparte paragraaf over de impact van producten. Onder meer een digitaal productpaspoort en product-tracking moeten helpen om de impact zichtbaar te krijgen. PvdA wil producten voorzien van een label met de sociale en ecologische belasting die nodig is om het product te maken.

Klimaat en energie

Meer aandacht dan circulariteit krijgen de thema’s klimaat en energie, voor de afvalsector van belang als duurzame energieleverancier. De partijen halen eensgezind het klimaatakkoord van Parijs aan, waarbij het klimaat- en energiebeleid gereduceerd is tot CO₂-reductie. Over de hoogte van de CO₂-lat lopen de ambities uiteen. De Klimaatwet uit 2019 stelt als doel: 49 procent CO₂-reductie in 2030 ten opzichte van 1990. D66, GL, PvdA en PvdD willen meer en sneller. D66 en PvdA ambiëren bijvoorbeeld 55 procent reductie. Opvallend is de opkomst van kernenergie als duurzame energiebron. CDA noemt het ‘een serieuze optie’, VVD zelfs ‘onmisbaar’ voor het halen van klimaatdoelen. GL, PvdA en PvdD wijzen de optie af.

Afscheid neoliberale marktdenken

De huidige, onzekere coronatijd vraagt om een sterke overheid. Ook de liberale hoek – traditiegetrouw voor een minimale overheidsbemoeienis – bepleit nu meer sturing. VVD is voor een sterke in plaats van een zich terugtrekkende overheid. De partij zet op economisch terrein een stapje naar het midden en neemt afscheid van het neoliberale marktdenken. Of de liberale partij ook voor thema’s als circulariteit en duurzaamheid de overheidsteugels strakker aantrekt, blijkt niet direct uit het programma. Misschien meer uit wat er ontbreekt. Onder de kop ‘milieu’ schreef VVD in 2017 dat de partij niet kiest voor ‘verboden en betuttelende, belemmerende regels en procedures’. Dergelijke passages zijn ditmaal niet terug te vinden. ‘Het gaat om het pragmatisch oplossen van problemen’, stelt VVD nu over het klimaatbeleid. Ook D66, tevens een liberale partij, spreekt nadrukkelijk van een ‘sterke overheid’.

Grote vervuilers betalen

Dan de fiscale maatregelen en het kostenplaatje. Wie krijgt de rekening gepresenteerd? Het principe ‘de vervuiler betaalt’ wordt breed gedragen, vooral waar het de grote vervuilers aangaat. ‘De grootste vervuilers betalen de zwaarste lasten’, stelt PvdD. D66 schrijft: ‘De afvalheffing gaat omhoog voor bedrijven die veel afval produceren.’
Meerdere milieubelastingen komen aan bod. PvdA en SGP willen de verpakkingsbelasting nieuw leven inblazen. CU en GL brengen de afvalstoffenbelasting ter sprake. Die moet van hen omhoog voor het storten en verbranden van afval. Als het aan GL en SGP ligt, komt er ook een grondstoffenbelasting voor fabrikanten, al wil SGP dat op Europees niveau. Andere partijen blijven vager over fiscale maatregelen. Zo wil SP de ‘overgang van de verpakkingsindustrie naar een circulaire economie stimuleren met belastingmaatregelen’. PvdD spreekt van een prijsdifferentiatie om gerecyclede grondstoffen goedkoper te maken dan primaire grondstoffen.

Lastenverlichting

Waar de rekening niet terecht mag komen is de ‘gewone man’. Door de coronacrisis ziet het economische overheidsplaatje er niet rooskleurig uit. De pandemie raakt de wereldeconomie, maar op korte termijn bezuinigen of de lasten verhogen zien de partijen niet zitten. Hetzelfde geldt voor verduurzaming. ‘Het verduurzamen van Nederland mag niet leiden tot lastenverzwaringen voor middeninkomens of mkb’, stelt VVD. De stijgende (woon)lasten - waaronder de afvalstoffenheffing die vorig jaar met een record van gemiddeld 9,5 procent steeg - baren meerdere partijen zorgen. Lastenverlichting krijgt eerder prioriteit dan lastenverzwaring. Maar het blijven natuurlijk verkiezingsprogramma’s, geschreven in campagnetijd, waarin partijen een lonkend perspectief willen bieden. Het coalitieakkoord na de verkiezingen zal uitwijzen welke ambities overeind blijven.