Artikel - 13 oktober 2021

‘Kijk buiten de eigen afvaltunnel’

Afvalconferentie 2021 debatteert over systeemverandering

Het systeem moet anders: circulair en duurzamer. Maar hoe? De Afvalconferentie, op 6 oktober in Utrecht, bespreekt de transitiepaden die leiden naar een circulaire toekomst. De afvalsector zou haar blikveld moeten verruimen. Creatiever zijn en nieuwe wegen inslaan, zelfs buiten de eigen ketens om. ‘Pak zelf de regie’, roept inspirator Pier Eringa de zaal op.

Eindelijk. Na een online 2020-editie kon de Afvalconferentie weer met publiek plaatsvinden. Op 6 oktober vond het eerste grote afvalevent sinds de start van de pandemie 1,5 jaar geleden plaats in DeFabrique, een industrieel erfgoed aan de rand van Utrecht. Dat een systeemverandering aanstaande is – circulair en duurzamer – daar is iedereen het in Nederland over eens. Hamvraag voor vandaag: hoe maken we die omslag? Een nog open vraag, zo blijkt. “We zitten in de meest creatieve fase van systeemverandering”, vertelt duurzaam ondernemer Anne-Marie Rakhorst in haar pitch. Als aanjager houdt ze de zaal voor: “U bent aan zet. Jullie zijn met elkaar het systeem van afvalverwerking en grondstofleveranciers. De politiek is volgend. Jullie moeten het systeem veranderen.”

Aan de Afvalconferentie namen 165 afvalprofessionals deel, 35 mensen keken online mee (foto's: John Wiersma)

Systeemverandering. Hoe dan?

Een eenvoudige puzzel blijkt de noodzakelijke systeemverandering niet. Dat een pasklaar concept niet zomaar voorhanden is, blijkt tijdens het tafelgesprek, geleid door dagvoorzitter Sander Schimmelpenninck. Aan tafel zitten vijf experts uit verschillende disciplines. Elk benaderen ze de circulaire omslag vanuit een ander perspectief. Hans Stegeman, chief investment strategist bij Triodos Investment Management, bekijkt het door een economische bril. Hij bepleit een radicale verandering. “Met het optimaliseren van het huidige systeem gaan we het niet redden”, stelt hij. Hij haalt de coronacrisis aan; op de ochtend van de conferentie staat 554 kilometer file in het land, tot dan toe de drukste ochtendspits van het jaar. “Mensen doen wat het makkelijkste is. Een omslag vergt heel sterke prikkels.”

Rob Hamer (FieldLab Circular Packaging):

'Systeemverandering vraagt om regie en visie.'

Bedrijfsleven voelt urgentie

Elke systeemverandering begint met urgentie. Binnen het bedrijfsleven ziet Stegeman een gevoel van urgentie ontstaan. “Internationale bedrijven worden, mede door consumenten en beleggers, aangesproken op duurzaamheid. Producenten voelen: we moeten veranderen, anders richt de publieke opinie zich tegen ons.” Toch zullen bedrijven niet radicaal veranderen, voorziet Stegeman. “De markt gaat dit probleem niet oplossen, zolang rendabele verdienmodellen ontbreken”, stelt hij als econoom vast. De consument dan? “Ook die zal niet uit zichzelf veranderen”, zegt Ruth Mugge, hoogleraar Ontwerpen voor duurzaam consumentengedrag aan de TU Delft.

John Vernooij (Omrin):

'Als regionaal afvalbedrijf brengen we partijen bij elkaar en jagen we verandering aan.'

Levensduurlabel als prikkel

Sterke prikkels zijn nodig om circulair te handelen. Aan tafel komen er diverse voorbij: van financiële prikkels, zoals het beprijzen van afval, tot het wettelijk opleggen, zoals het aanstaande recht op reparatie van apparatuur. Mugge werkt met haar studenten aan gedragsprikkels. Ze pleit voor het levensduurlabel, die – net als het energielabel – standaard op apparatuur zou moeten komen. “Te veel producten worden afgedankt, terwijl het nog niet nodig is. Met een levensduurlabel weet de consument hoe lang een product meegaat. Wat ook helpt is simpele hulp bij reparatie. Veel afgedankte koffiezetapparaten moesten alleen even ontkalkt worden.” Ook het leasen van producten kan volgens Mugge bijdragen aan circulair gedrag. “Leasen heeft de toekomst. Rekenen mensen per wasbeurt en per temperatuur af, dan zullen ze bewuster wassen.”

Jonge ondernemers

Rakhorst is optimistisch. Volgens haar is een systeemverandering al volop gaande. Vooral bij jonge mensen. “Jonge ondernemers maken momenteel het verschil. In ons land loopt een goedopgeleide duurzame generatie rond. Ze innoveren binnen start-ups en willen alleen werken bij bedrijven die zichtbaar duurzaam en circulair opereren.” Ook Schimmelpenninck geeft ons afvalland een pluim. “Aan de manier waarop je met het afval omgaat, kun je het beschavingsniveau van een land aflezen”, zegt hij. Rondreizend concludeert hij dat Nederland er goed voorstaat.

Visie en regie van belang

Rob Hamer, ex-vicepresident Agri-Food External Affairs bij Unilever en voorzitter van de Raad van Bestuur van FieldLab Circular Packaging, hamert op het belang van visie en regie. Dat hebben we volgens hem echt nodig om het systeem te veranderen. “Oftewel een dwingende en sturende overheid”, suggereert dagvoorzitter Schimmelpenninck. Hamer constateert echter dat bij de rijksoverheid visie en regie ontbreken. “Ik zie geen visie en betwijfel of de rijksoverheid de regierol op zich kan nemen. Ze zijn niet ingericht voor een circulaire economie. Departementen denken in hokjes, terwijl een circulaire economie een meer integrale aanpak vraagt.” Het schetsen van een toekomstperspectief is volgens Hamer cruciaal om de samenleving mee te krijgen. Recent zat hij met producenten om tafel. “Zij zeggen: vertel ons waar we aan moeten voldoen. Met een helder perspectief krijg je het bedrijfsleven mee, daar ben ik van overtuigd.”

Hans Stegeman (Triodos):

'Met het optimaliseren van het huidige systeem gaan we het niet redden.'

Schuif op naar beleid

Maar van wie moeten de visie en regie dan komen? “Van de afvalsector zelf! Mopper niet op de overheid, maar pak zelf de regie”, roept Pier Eringa, net als Rakhorst, in zijn afsluitende pitch op. Afvalbedrijven hebben volgens hem als geen ander de kennis en ervaring in huis. “Schuif als uitvoerende sector op naar het beleid. Reken niet te veel op initiatieven van de rijksoverheid. Ze moeten komen uit het werkveld. Organiseer je als sector zodanig – met goede samenwerking en communicatie – dat de overheid doet wat je wilt.”

Pier Eringa (bestuurder):

'Schuif als uitvoerende sector op naar het beleid.'

Buiten de tunnel komen

Als leidinggevende binnen meerdere domeinen – politie, ProRail, ziekenhuizen, de man achter Testen voor toegang – geeft Eringa de zaal mee: “Rek als afvalsector jullie eigen keten op; zowel ervoor als erna. Maar kijk uit dat je niet in de eigen afvaltunnel blijft hangen. De kunst wordt om buiten de tunnel te raken. Waarom alleen circulair? Pak ook andere domeinen op. Afvalwagens komen overal in de openbare ruimte. Maak daar gebruik van. Plaats bijvoorbeeld camera’s op wagens en draag bij aan sociale veiligheid.”

Ruth Mugge (TU Delft):

'Leasen van producten heeft de toekomst.'

Delen van kennis binnen ketens

Dat samenwerken evident is voor systeemverandering wordt door alle andere sprekers beaamd. “We moeten het met elkaar doen. Dát is de uitdaging”, zegt Hamer. Hij zou graag zien dat binnen ketens meer kennis gedeeld wordt. Als voorbeeld noemt hij de verpakkende industrie. “De industrie heeft nog te weinig kennis van de andere segmenten om de cirkel goed te laten draaien. Slechts een handvol bedrijven deelt kennis binnen de keten. Ook de rest moet meedoen.”

Anne-Marie Rakhorst (ondernemer):

'Jonge ondernemers maken momenteel het verschil.'

Verandering een gezamenlijke opgave

Bij gebrek aan landelijke sturing, gaan regio’s zelf aan de slag. “Bij het Rijk wordt geen urgentie ervaren. Daarom pakken we het in Friesland regionaal op”, vertelt John Vernooij, algemeen directeur van Omrin en voorzitter van Vereniging Circulair Friesland. Een systeemverandering is volgens hem vooral een gezamenlijke opgave. “We zitten in een transitie. Als regionaal afvalbedrijf brengen we partijen bij elkaar en jagen we verandering aan. We knopen bedrijven aan elkaar en halen er kennisinstituten bij.” De circulaire economie is volgens Vernooij meer dan alleen recycling. “We kiezen voor een brede aanpak. We kijken niet alleen naar grondstoffen, maar ook naar duurzame energie, voeding, waterhuishouding, biodiversiteit en inclusiviteit. Met elkaar willen we in Friesland een nieuwe maatschappij bouwen, in plaats van dat we het huidige systeem optimaliseren.”