Artikel - 11 juli 2022

Game changers: klimaat en schaarse hulpbronnen

Klimaatverandering en grondstoffenschaarste zijn zaken van nationale veiligheid

Klimaatverandering en schaarse hulpbronnen zijn een veiligheidsrisico, zegt oud-commandant der strijdkrachten Tom Middendorp. ‘Daarom is uiteindelijk een volledig circulaire economie nodig.’ Opmerkelijke woorden uit de mond van een oud-militair, die tegenwoordig als klimaatgeneraal door het leven gaat.

Een vijand bestrijden zonder de dieperliggende oorzaken van het conflict te kennen, is symptoombestrijding. Alleen door ook die oorzaken aan te pakken, kan de veiligheidssituatie duurzaam verbeteren. Dit leerde de voormalig Nederlandse Commandant der Strijdkrachten Tom Middendorp tijdens buitenlandse militaire missies. Ze brachten hem tot het inzicht dat klimaatverandering en schaarste aan natuurlijke hulpbronnen zaken zijn van nationale veiligheid. Zijn motto: denk groot, handel klein en begin ergens.

Klimaatverandering grootste game changer

Decennialang was klimaatverandering een gepolitiseerd ‘links’ onderwerp, zegt Middendorp. Ten onrechte, meent hij, want klimaatverandering heeft effect op álle facetten van de samenleving. “Ik durf de stelling aan dat klimaatverandering de grootste game changer van deze eeuw is, ook op veiligheidsgebied. Ze leidt tot geopolitieke veranderingen en tot humanitaire en natuurlijke rampen. Denk aan de ontwrichtende effecten van water- en voedselschaarste, die resulteren in migratie en interne conflicten. Ze vormen een voedingsbodem voor extremisme en georganiseerde misdaad.”

Klimaatverandering leidt tot geopolitieke veranderingen en tot humanitaire en natuurlijke rampen

Bruggen slaan

Het is noodzakelijk, zegt hij, het onderwerp te depolitiseren. “Door vanuit een veiligheidsperspectief te kijken en de gevolgen inzichtelijk te maken, kan je bruggen slaan en een groter deel van de samenleving betrekken.” Het verband tussen klimaatverandering, grondstoffenschaarste en veiligheid stond begin mei centraal tijdens een zoombijeenkomst van de Global Recycling Foundation en de Vereniging Afvalbedrijven. Deelnemers aan dit online gesprek waren naast Tom Middendorp ook Ranjit Baxi en Sujeet Samaddar. Baxi is jarenlange voorvechter in de internationale recyclingwereld, Samaddar heeft een verleden in de Indiase marine en is deskundig op het gebied van recycling en de circulaire economie.

Tom Middendorp (oud-commandant der strijdkrachten):

‘We moeten concepten ontwikkelen die zijn gebaseerd op volledige circulariteit.’

Uitputting van hulpbronnen

Tijdens de bijeenkomst legde Ranjit Baxi de vinger op de zere plek: “Als er niet genoeg te eten is, als we ons plotseling realiseren dat meel niet meer gemakkelijk verkrijgbaar is, als er een tekort aan water is omdat de hittegolven toenemen en de stijgende bevolking in onze steden meer drinkwater vraagt en de reservoirs opdrogen, dan zullen de welgestelden klagen. Minderbedeelden die te maken krijgen met droogte en overstromingen zullen meer doen dan klagen. Ze trekken naar veiliger landen en streken. Daar barst het verzet tegen de nieuwe migranten los. Iedereen wil een wanhopige vluchteling helpen, maar hoe zit het met economische migranten op zoek naar een beter leven in het Westen? Moeten ze allemaal met open armen worden ontvangen? Of betekenen ze een verdere uitputting van hulpbronnen, nieuwe monden om te voeden, nieuwe dorst om te lessen?”

Klimaatverandering als risicovermenigvuldiger

Middendorp benadrukt dat er meestal geen direct verband bestaat tussen klimaatverandering en maatschappelijke ontwrichting. Hij noemt klimaatverandering daarom, in navolging van onder meer Amerikaanse defensiestudies, een ‘risicovermenigvuldiger’. “Klimaatverandering leidt op zichzelf vaak niet direct tot conflicten, maar in combinatie met andere factoren kan het daar wel op uitdraaien. Het kan bestaande spanningen vergroten of conflicten verder aanjagen. Vaak zijn er al diepere oorzaken voor een conflict aanwezig, de gevolgen van klimaatverandering treden dan op als versterkende factor.”

Onderliggende oorzaken van conflicten

Chora in Afghanistan noemt hij als treffend voorbeeld. Nederlandse militairen verdreven de Taliban in 2007 uit dit dorp na zware gevechten. Maar daarmee bleek het conflict niet opgelost. Middendorp: “Het duurde een tijdje voordat we erachter kwamen dat het echte dispuut ging over de verdeling van water - heel belangrijk in dit agrarische gebied. Toen we daarover in gesprek gingen met de belanghebbenden en er een oplossing kwam, verdwenen de spanningen en werd het zelfs een vreedzaam dorp. Een jaar later kon ik samen met onze toekomstige koning en met slechts beperkte bescherming door de hoofdstraat lopen. Dit demonstreert hoe je een geweldige verandering in de veiligheidssituatie kunt bereiken door te kijken naar de onderliggende oorzaken van spanningen.”

Groeiende middenklasse is ook een veiligheidsrisico

Naast klimaatverandering is er nog een belangrijke factor die de wereldwijde veiligheidssituatie bedreigt: de groei van de wereldbevolking, en dan name de toenemende koopkrachtige vraag van de mondiale middenklasse. Sujeet Samaddar en Ranjit Baxi wijzen hierop. In 2010 bestond de wereldwijde middenklasse uit 1,8 miljard mensen. Dit decennium groeit de koopkrachtige middenklasse tot 5 miljard, zo is de verwachting. Baxi: “Dat betekent een enorme groei van de vraag naar smartphones, computers, auto’s, vliegreizen, noem maar op. Alleen al door de toename van het computergebruik stijgt de vraag naar goud, koper, zilver, platina, palladium, titanium en zeldzame aardmetalen als neodymium. Jaarlijks komt 52 miljoen ton e-waste vrij, waarvan maar 20 procent wordt gerecycled. Om op een duurzame en CO₂-neutrale manier aan de groeiende vraag te voldoen, zijn andere productie- en consumptiepatronen nodig. We komen er niet zonder het gebruik van fossiele brandstoffen drastisch te verminderen en recycling fors op te voeren.”

Ranjit Baxi (Global Recycling Foundation):

‘Om op een duurzame en CO₂-neutrale manier aan de groeiende vraag te voldoen, zijn andere productie- en consumptiepatronen nodig.’

Meer landbouwgrond nodig

Sujeet Samaddar noemt de landbouwgrond die nodig is voor het verbouwen van veevoedergewassen. “Zelfs bij de geringste verhoging van dierlijk eiwitgebruik van bijvoorbeeld de Chinese of Indiase middenklasse, neemt de oppervlakte landbouwgrond enorm toe. Voor deze middenklasse zijn ook meer huizen, wegen, bruggen, vliegvelden en energiecentrales nodig. De transitie naar elektriciteit moeten we genuanceerd bekijken. Het elektrificeren van de samenleving is niet zonder risico’s, vanwege de metalen die hiervoor nodig zijn.”

Sujeet Samaddar (Material Recycling Association):

‘Voor de groeiende middenklasse zijn meer huizen, wegen, bruggen, vliegvelden en energiecentrales nodig.’

Tekorten aan basale goederen

Ook voor Middendorp is die groeiende wereldbevolking - 11 miljard mensen aan het eind van deze eeuw - een bron van zorg, vanwege de groeiende vraag naar basale goederen, terwijl er nu al tekorten zijn. “Klimaatverandering versnelt dit proces. Het vermindert onze mogelijkheid om voedsel en water te produceren en maakt de kloof tussen vraag en aanbod dus groter.” Als het aan Middendorp ligt worden per direct drie maatregelen genomen. De eerste op beleidsniveau. “Als je aanvaardt dat klimaatverandering de grootste uitdaging is waarvoor we als mensheid staan, moet je het integreren in het hele beleid. Maak het een centraal thema in alles wat we doen, dat zorgt voor meer synergie.”

Volledige circulariteit

Op de tweede plaats ziet Middendorp graag een enorme investering in onderzoek en ontwikkeling, met als doel samenlevingen zelfvoorzienender te maken op elk terrein, niet alleen energie. “We moeten concepten ontwikkelen die zijn gebaseerd op volledige circulariteit, want er zijn simpelweg niet genoeg natuurlijke hulpbronnen om de wereldeconomie in stand te houden in het tempo dat we nu hebben. Slagen we daar niet in, dan zullen onze kinderen worden geconfronteerd met conflicten rond toenemende tekorten aan eten, drinken en grondstoffen.”

Innovatieve kracht

Ten slotte is het volgens Middendorp belangrijk nieuwe generaties te betrekken bij het zoeken naar oplossingen. “Ik heb een rotsvast vertrouwen in onze mogelijkheid om te overleven met onze innovatieve kracht. We kunnen en moeten een verschil maken binnen onze eigen mogelijkheden. We kunnen allen onderdeel zijn van de oplossing. Denk groot, handel klein en begin ergens: veel druppels vormen samen een grote rivier.”